استدلال شیر، نخجیران را قانع و معتقد ساخت که جهد و کسب ضرور است تا دست از عقیده جبر کشیدند و سر انجام بر این متّفق شدند که براى شیر وظیفه‏اى روزانه مقرّر دارند و هر روز بى‏تأخیر و توقّف بفرستند و یک چند، کار برین منوال بود که هر کس قرعه بوى اصابت مى‏کرد بسوى شیرش مى‏فرستادند تا نوبت بخرگوش رسید.

خرگوش درین داستان نمونه خردمندى و هشیارى و شاهدى است بر اینکه کلانى تن و بزرگى جثّه و هر چه از صفات خاصّه جسم است مایه امتیاز و پیشى و سبب برترى و بیشى نتواند بود و همین نکته در بیان مولانا بدان منتهى مى‏شود که صورت در برابر معنى قیمت و ارزشى ندارد، مطلبى که در سخن پیشینیان از حکما و سخنوران نظایر بسیار دارد و تازه نیست ولى مولانا بامثال و شواهد آن را روشن مى‏کند و بساحت ایمان و یقین مى‏کشاند.

وقتى قرعه بر خرگوش افتاد از ستم یاران ناله در گرفت، آنها گفتند که زودتر برو تا شیر نرنجد، او مى‏گوید که مهلت دهید تا بیچاره‏گرى من، جاودان در امان مانید، آن گاه مولانا حالت انبیا را بمثل مى‏آورد که امّتان را بنجات مى‏خواندند بدان جهت که بمدد باطن روشن بین خود، راه رهایى را یافته بودند ولى امّت آنها را خوار مى‏شمردند و از جنس خود مى‏پنداشتند، نخجیران نیز بانکار خرگوش بر خاستند و گفتند آنها که از تو، کلان‏تر بودند چنین دعوى نکردند تو نیز شرم دار و دست از دعوى بر دار، در ضمن این گفت و گو، روش کسانى که فضیلت را تابع بزرگى ظاهر مى‏پندارند و نبوغ ذاتى را ادراک نمى‏کنند از دید مولانا مورد انتقاد قرار مى‏گیرد.

خرگوش از الهام الهى سخن مى‏گوید که مشروط بشرائط قیاسى نیست، مگس عسل و کرم پیله بنیروى همین الهام با وجود خردى و ضعف جثّه کارها مى‏کنند که جانوران تنومند از عهده آن بر نمى‏آیند، آدم ابو البشر از عنصر خاک بود و بقوّت تعلیم حق، لاف و خود نمایى فرشتگان را هیچ در هیچ کرد، دل که عضوى کوچک است ازین الهام بهره مى‏گیرد و بر تن فرمان مى‏راند پس اعتبار بخرد و معرفت است نه بصورت و بدین واسطه صورت دیوار و تمثال آدمى که قدر ندارد که خود وى. و نیز سگ اصحاب کهف بمعنى تقدّم یافت و الاّ بصورت چون سگان دیگر بود. شاهد دیگر آن که شعرا در اشعار و دبیران در نامه‏ها، کسى را بصورت و صفات صورى وصف نمى‏کنند و صفاتى که مى‏آورند از جنس امور معنوى است. پس آدمى بعلم و دانش برترى یافته و جانوران دیگر بلکه عالم وجود را مسخّر و تحت فرمان آورده است امّا این آدمى دشمنان پنهان دارد که آن آثار تلقین و یا نحوه تأثّر انسان است از هر چه بدان باز مى‏خورد و بدون قصد و التفات از آن تأثّر مى‏پذیرد و با القاء ملک و شیطان است که در درون وى بر کارند و بسوى نیکى یا بدى بر مى‏انگیزند، این تأثّر را مولانا به خارى پنهان در آب، مثل مى‏زند که بوقت شست و شوى تن در اندام فرو مى‏رود و خود در آب نهفته است و بنا بر این، تحوّل و تعاقب اندیشه‏ها دلالت دارد بر اینکه در درون محرّک‏هاى مختلف وجود دارد که ما از روى اثر، آنها را حسّ مى‏کنیم اگر چه آنها را نمى‏بینیم.

نخجیران از خرگوش مى‏خواهند که بارى فکر و طرح خود را بما باز گو و مشورت کن که از مشورت اندیشه قوّت مى‏گیرد و نیز مشورت سنّت پیمبر است.

خرگوش کتمان سرّ را بر مشورت ترجیح مى‏دهد براى آن که در مشورت ممکن است راز بر ملا افتد و تدبیر باطل شود گذشته از آن که آراء گوناگون که بهنگام شور، اظهار مى‏شود از قوّت عزیمت مى‏کاهد مثل آن که اگر چند مرغ را بهم ببندند آن همه از پرواز فرو مى‏مانند و اگر نیز مشورت روا باشد آن را بصورت تعریض و سر بسته در میان باید آورد تا با افشاء سرّ نکشد چنان که روش حضرت رسول اکرم (ص) نیز چنین بود.

خرگوش در رفتن درنگ کرد و این درنگ شیر را که گرسنه مانده بود خشمگین ساخت تا از فرط خشم که بر اصحاب قدرت غالب است مى‏غرّید و خشم خود را با کندن خاک که نوعى از انتقام بود (چنان که نیرومندان قدرت خود را بر ضعیفان مى‏آزمایند وقتى که دستشان بخصم قوى نمى‏رسد) آرامش مى‏داد و یا خود را از فرط گرسنگى، بدین کار مشغول مى‏داشت و از بى‏وفایى و پیمان شکنى نخجیران با خود حدیث نفس مى‏کرد.

ضعف و ناتوانى شیر در برابر خشم و گرسنگى، بانتقاد امرا و ارباب قدرت مى‏کشد که در روزگار مولانا آنها را با القاب و عناوین بسیار که حاکى از کمال نفس بود در اشعار و نامه‏ها و خطبه‏ها یاد مى‏کردند و سپس بدین مناسبت از بى‏مغزى این عناوین، یاد مى‏کند و ما را اندرز مى‏دهد که به الفاظ شیرین متملّقان فریب نخوریم و در پى کسانى برویم که سخنشان مایه قوّت نفس و احراز کمال مى‏گردد و طالب را بدان گونه تمام عیار مى‏کند که خود منبع حکمت و مطلوب مى‏شود و باز اصطلاح «حامل» و «محمول» را که تعبیرى از سالک مبتدى و واصل منتهى است تکرار مى‏فرماید و داستان پیمبر را که نخست از جبرئیل وحى را فرا مى‏گرفت و در شب معراج از او در گذشت، مثال مى‏آورد.

مسئله حصول کمال بر اثر جهد، به مسئله جبر منتهى مى‏شود و مولانا معتقد است که جبریان در نتیجه کاهلى و ترک مجاهدت، خویش را از نعمت کمال محروم مى‏سازند ولى این جبرى که نتیجه‏اش حرمان است همان «جَبْرِ مَذْموم» است نه «جَبْرِ مَحْمود» که پس از معامله و مجاهده، حالت سالک مى‏شود و او اراده خود را در اراده حق تعالى‏ فانى و مضمحلّ مى‏یابد.

آن گاه جبریان را به تجدید ایمان دعوت مى‏کند زیرا ایمان که از سرِ هواى نفس باشد بنظر مولانا ایمان نیست و سپس روش جبریان را در تأویل آیات قرآن بمذاق خود، سخت انتقاد مى‏نماید. این انتقاد گزنده و قاطع، بصورت تمثیلى است از مگسى خُرْدَک نگرش که میدان دیدش سخت تنگ بود و بر برگ کاهى نشسته بود و آن را بر چمین گاو و خر مى‏راند و خویش را ملاّح بحر آشنا و آن برگ کاه را کشتى و چمین را دریاى پهناور فرض مى‏کرد، مفاد این تمثیل چنین مى‏شود که تأویل، تطبیق کلامى است مُبْهَم بر معلومات و سوابق ذهنىِ کسى که آن گفته را تأویل مى‏کند و بنا بر این، تأویل و فهم آن بستگى دارد با درجه دانش و وسعت نظر تأویل کننده که هرگز مفید کمال و دانش تازه‏اى نتواند بود و صاحب تأویل مانند کرم پیله بدَوْرِ افکار کهن و محدود خود مى‏تند و قدمى فراتر نمى‏نهد، امّا همین مگس اگر بتأویل نگراید و در صدد باشد که ذهن خود را آماده فکر و اندیشه نو آیین کند و خلاف معتقدات دیرین خویش را بپذیرد چون هماى اوج‏گیر در آفاق معرفت، پر و بال مى‏گشاید و چون معنى معتبر است نه صورت، آن مگس که چنین همّت دارد از جنس مگس نیست و روح وى نه در خور شکل و صورت است چنان که آن خرگوش هم بمعنى خرگوش نبود هر چند که بدیدار خرگوش مى‏نمود.

این تعبیر بمنزله تخلّصى است که شاعران در تغییر اسلوب کلام از وصف و تغزّل بمدح و یا دیگر معانى بکار مى‏برند زیرا بهمین مناسبت مولانا باز بسر رشته مى‏رود و بوصف حالت شیر گرسنه و خشمگین که بر شعله‏هاى سوزان انتظار و زبانه‏هاى آتش غضب مى‏غرّید، باز مى‏پردازد.

شیر همچنان با خود سخن مى‏گفت و از خطاى خویش که بگفتار فریفته شده و دید و تجربه را باز هلیده بود مى‏نالید و اظهار ندامت مى‏کرد که سخن نخجیران پوستى از مغز تهى بود، لفظ پوست و مغز، مولانا را بر آن مى‏دارد که نظرش را در باره سخن و صنایع ادبى بتعریض بیان کند بدین گونه:

پوست، گفته‏هاى رنگ رنگ و آراسته بصنعت است که چون آرایشى که از باد بر روى آب پدید مى‏آید و در شعر به زره مانندش مى‏کنند، پایدار نمى‏ماند و از خلعت بقا و دوام عارى است، لفظ، پوستى است که بر روى معنى مى‏کشند و یا لفظ، نقش و نگار، و معنى مانند جان است، بادام و پسته و نظایر آن اگر مغز دارد از شکستن و دور افکندن پوست، حقیقت خود را نشان مى‏دهد و پوست رها کردن براى آن، زیانى ندارد ولى پسته و بادام بى‏مغز بپوستى عیب پوش، نیازمند است همچنین سخن که از معنى بهره‏ور است بزیور و صنعت لفظى حاجت ندارد و صنعت سازى آن جا بکار مى‏آید که گوینده را دست از معنى تهى است و مى‏خواهد تا از راه صنعت و تکلّفات لفظى عیب سخن خویش را بپوشاند. محرّک اینگونه سخن، هواى نفس و غرض فردى است و نتیجه آن گمراهى شنونده و خواننده و ضایع کردن عمر است و بدین سبب چون نقشى است که بر آب زنند، بر خلاف کلام اولیا و مردان حقیقت بین که خدمتگزار انسانیّت‏اند و در گفتار خود مصلحت عام را منظور دارند و از مصلحت فردى چشم مى‏پوشند که چون منظورشان کلّى است مانند امور کلّى پایدار مى‏ماند و نقش الهى است که دست روزگار آن را نتواند سترد، این نکته را مولانا بمثالى از بقاى نام حضرت رسول اکرم (ص) و زوال نام امرا و ارباب قدرتِ ظاهرى، روشن مى‏سازد زیرا بعقیده وى حقیقت محمّدى جامع همه مراتب کمال است.